قوله: «و إذْ بوأْنا لإبْراهیم مکان الْبیْت» اى و اذکر یا محمد کیف کان بدوا بناء البیت، و قیل فیه مضمر تقدیره، و اوحینا اذ بوأنا لإبراهیم مکان البیت. «أنْ لا تشْرکْ»، یقال تبوء الرجل منزلا اتخذه و بوأه غیره منزلا اعطاه و اصله باء اذا رجع و بوأته جعلت له منزلا یرجع الیه، و اللام فى الإبرهیم زیادة لقوله: «بوأْنا بنی إسْرائیل تبوئ الْموْمنین»، و المبوأ و المباة، المنزل، «مکان الْبیْت» اصل شرف البیت شرف مکانه الذى بنى فیه فانه حرم الى الارض السابعة، قیل انما ذکر مکان البیت لان الکعبة رفعت الى السماء زمن الطوفان، ثم لما امر الله تعالى ابرهیم ببناء البیت لم یدر این یبنى، فبعث الله تعالى ریحا یقال له الحجوج فى صورة حیة لها رأس و جناحان فکنست لإبراهیم ما حول الکعبة عن اساس البیت الاول الذى بناه آدم (ع). و قال الکلبى: بعث الله سحابة بقدر البیت فقامت بحیال البیت و فیها رأس یتکلم یا ابرهیم این على قدرى فبنى علیه. «أنْ لا تشْرکْ بی شیْئا» اى عهدنا الیه و امرناه ان لا تشرک بی شیئا، قیل تأویله انصب البیت قبلة للمصلین الذین لا یسجدون الا الله، «و طهرْ بیْتی» عن الاصنام و عبادة الاوثان، و ذلک ان المشرکین کانوا یضعون الاصنام و یعلقونها فى البیت، و قیل کانوا یذبحون باسم الاصنام و یلطخون البیت بدمائها کما تلطخ المساجد بالخلوق، و قیل طهر بیتى من الاقذار و ان یجرى فیه ما یجرى فى سائر البیوت، «للطائفین» الذین یطوفون بالبیت، «و الْقائمین» اى المقیمین فیه، و قیل القائمین، «و الرکع السجود» یعنى المصلین فان الصلاة قیام و رکوع و سجود، الرکع جمع راکع و السجود جمع ساجد و لم یذکر الواو بین الرکع و السجود و ذکر بین القیام و بین الرکوع لان الصلاة قاعدا جائزة و لا تجوز بغیر الرکوع و السجود. سخن در بناء کعبه مقدسه و اختلاف احوال آن از ابتداء آفرینش خلق تا بروزگار آخر در سورة البقرة مستوفى گفتهایم کسى که خواهد تا بداند کیفیت و قصه آن آنجا مطالعه کند.
«و أذنْ فی الناس بالْحج» حسن گفت: این سخن مستأنف است و خطاب با مصطفى است او را فرمودند تا در حجة الوداع این ندا کند، و فى ذلک ما روى ابو هریره قال قال رسول الله ص: «ایها الناس قد فرض علیکم الحج فحجوا» اما جمهور مفسران بر آنند که این خطاب با ابراهیم (ع) است و سخن پیوسته است نه مستأنف، یعنى و قلنا له اذن فى الناس بالحج، اى ناد فیهم بالحج کقوله: «فأذن موذن بیْنهمْ» اى نادى منادى بینهم. ابراهیم چون از بناء خانه فارغ شد فرمان آمد از جبار عالم بوى که عالمیان را بر حج خوان، قال ابن عباس: عنى بالناس فى هذه الایة اهل القبلة. ابراهیم گفت بار خدایا آواز من تا کجا رسد و که شنود؟
رب العزه گفت: علیک الاذان و على الإبلاغ ابراهیم بر مقام ایستاد آن سنگ که آن را مقام ابراهیم گویند، چون ابراهیم علیه السلام بر آن مقام بایستاد بالا گرفت چندان که کوهى عظیم شد، و گفتهاند که بر بو قبیس شد، و گفتهاند که بر کوه صفا شد و انگشت در کوش نهاد و روى با شرق و غرب گردانید و با یمین و شمال، و گفت.
یا ایها الناس ان الله بنى لکم هذا البیت و امر کم ان تحجوه فاطیعوه و اعبدوه و لا تشرکوا به شیئا، فاجابه کل من یحج من اصلاب الآباء و الارحام الامهات لبیک اللهم لبیک. و قال ابن عباس: فاول من اجابه اهل الیمن فهم اکثر الناس حجا. قوله: «یأْتوک رجالا» اى مشاة على ارجلهم جمع راجل مثل قائم و قیام و صاحب و صحاب، و راکب و رکاب، «و على کل ضامر» اى رکبانا على کل بعیر مهزول اتعبه السفر لبعده، «یأْتین منْ کل فج عمیق» اى یأتى تلک النوق الضوامر من کل طریق بعید، یقال بئر عمیقةاى بعیدة القعر.
«لیشْهدوا منافع لهمْ» اى لیشهدوا مکة و مشاهدها للحج و العمرة، و قال سعید بن المسیب و محمد بن على الباقر (ع): لیشهدوا العفو و المغفرة.
گفتهاند منافع درین آیت همانست که آنجا گفت: «لیْس علیْکمْ جناح أنْ تبْتغوا فضْلا منْ ربکمْ»، هم تجارت دنیاست و طلب روزى حلال و هم ثواب آخرت. «و یذْکروا اسْم الله فی أیام معْلومات» ذکر اینجا تلبیه است و ایام معلومات دهه ذى الحجة و انما قیل لها معلومات للحرص على علمها بحسابها من اجل وقت الحج فى آخرها روایت کردند از على (ع) که گفت: ایام معلومات روز نحر است و ایام تشریق و این اختیار زجاج است قال لان الذکر على بهیمة الانعام یدل على التسمیة على نحرها و نحر الهدایا یکون فى هذه الایام. «فکلوا منْها» امر اباحت است نه امر وجوب، میگوید بخورید ازین قربان خویش که شما را مباح است خوردن آن نه چون اهل جاهلیت که آن را نمىخوردند و بر خود حرام کرده بودند، علماء دین متفقند که هدایا و ضحایا چون بر سبیل تطوع باشد نه واجب، روا باشد که خود از آن خورد، لما روى جابر بن عبد الله قال فى قصة حجة الوداع: و قدم على ببدن من الیمن و ساق رسول الله مائة بدنة فنحر منها رسول الله ثلاثا و ستین بدنة بیده، ثم اعطى الشفرة علیا فنحر ما غبر و اشرکه فى هدیه و امر من کل بدنة ببضعة فجعلها فى قدر فطبخت فاکل من لحمها و شرب من مرقها و فى روایة فاکلا من لحمها و حسوا من مرقها.
اما قربانى که بشرع واجب آید چون دم تمتع و قران و جزاء صید و آنچه با فساد حج واجب شود و آنچه بنذر بر خود واجب کند علما در آن مختلفند قومى گفتند نه روا باشد که خود از آن خورد، و این مذهب شافعى است و جماعتى فقها، ابن عمر گفت آنچه واجب شود بجزاء و صید و نذر از آن نخورد و باقى همه خورد و این مذهب احمدست و اسحاق، اما مذهب اصحاب رأى آنست که دم تمتع و قران خورد و آنچه بیرون از آنست از واجبات نخورد. قوله: «و أطْعموا الْبائس الْفقیر» یعنى الزمن الفقیر الذى لا شیء له، البائس الذى فى بوس و شدة من العیش، و الفقیر الذى کانه اصیب فقاره.
«ثم لْیقْضوا تفثهمْ»، التفث الوسخ و القذارة من طول الشعر و الاظفار و الشعث، یقول العرب لمن تستقذره ما اتفثک، اى ما اوسخک و الحاج اشعث اغبر لم یحلق شعره و لم یقلم ظفره فقضاء التفث ازالة هذه الاشیاء، «لْیقْضوا» اى لیزیلوا ادرانهم و المراد منه الخروج عن الاحرام بالحلق و قص الشارب و نتف الإبط و الاستحداد و تقلیم الاظفار و لبس الثیاب المخیطة و قال ابن عمر و ابن عباس: قضاء التفث مناسک الحج کلها، و قیل التفث هاهنا رمى الجمار، و قال الزجاج لا تعرف التفث و معناه الا من القرآن، «و لْیوفوا نذورهمْ» قرأ ابو بکر عن عاصم و لیوفوا بفتح الواو و تشدید الفاء، و قرأ الآخرون و حفص عن عاصم «و لْیوفوا» بسکون الواو و تخفیف الفاء و هما لغتان، وفى و اوفى مثل وصى، و اوصى قال مجاهد: اراد به نذر الحج و الهدى و ما ینذر الانسان من شیء یکون فى الحج اى لیتموها بقضائها و قیل المراد منه الوفاء بما نذر على ظاهر، و قیل اراد به الخروج عما وجب علیه نذرا و لم ینذر، و العرب تقول لکل من خرج عن الواجب علیه و فى بنذره، و قال مالک بن انس: وفاء النذر فى هذه الآیة قضاء کل نسک معدود کالطواف سبعا و السعى سبعا و الرمى سبعا، «و لْیطوفوا بالْبیْت الْعتیق» این طواف واجبست و فرض روز نحر بعد رمى و حلق آن را طواف افاضت گویند، و بر جمله بدان که طواف سهاند، طواف قدوم اول که حاج در مکه شود نخست طواف کند، عایشه گفت: حج النبی (ص) و انه اول شیء بدأ به حین قدم انه توضأ، ثم طاف البیت، و این طواف قدوم سنت است اگر بگذارد بر وى هیچ چیز نیست، و رمل خاصیت این یک طوافست. طواف دوم طواف افاضت است روز نحر و این طواف رکنى است از ارکان حج که حج و عمره بى طواف افاضت درست نیاید، و تا این طواف نکند تحلل از احرام حاصل نشود روى عن عائشة قالت: حاضت حفصة لیلة النفر فقالت ما ارانى الا حابسکم فقال النبى (ص): عقرى حلقى اطافت یوم النحر، قیل نعم قال فانفرى، و هذا دلیل ان من لم یطف یوم النحر طواف الافاضة لا یجوز له ان ینفر. سوم طواف وداع کسى که خواهد از مکه بیرون شود تا بمسافت قصر او را رخصت نیست که بىطواف وداع بیرون شود و اگر بگذارد قربانى واجب شود بر وى. مگر زن حائض که او را رواست ترک وداع. قال ابن عباس: امر الناس ان یکون آخر عهدهم بالبیت الا انه رخص للمرأة الحائض. «و لْیطوفوا» انما شدد الطاء لان التاء مندرجة فیه بالبیت العتیق، سمى عتیقا لان الله تعالى اعتقه من ایدى الجبابرة ان یصلوا الى تخریبه فلم یظهر علیه جبار قط و هذا قول ابن عباس و مجاهد و قتادة، و قیل سمى به لانه قدیم و هو اول بیت وضع للناس، بناه آدم و جدده ابرهیم، یقال دینار عتیق اى قدیم، و قیل سمى عتیقا لان الله تعالى اعتقه من الغرق فانه رفع ایام الطوفان فلم یهدمه، و قیل العتیق الکریم، یقال لکرام الخیل العتاق، و سمى ابو بکر الصدیق العتیق، لأنه عتیق من النار، و یقال لعتاقة وجهه و هى حسنه.
«ذلک» هذه کلمة لها تزداد فى القرآن یختم بها الکلام، و کذلک هذا یختم بها الکلام فى مواضع من القرآن کقوله: «ما له منْ نفاد هذا» «و منْ یعظمْ حرمات الله» قال ابن زید: الحرمات ها هنا البیت الحرام و البلد الحرام و المسجد الحرام و المشعر الحرام و الشهر الحرام، و الاحرام، و قیل الحرمات الحج و العمرة و سائر المناسک، و معنى الحرمة ما وجب القیام به و حرم التفریط فیه «فهو خیْر له» اى التعظیم خیر له، «عنْد ربه» ثواب له مدخر. «و أحلتْ لکم الْأنْعام» ان تأکلوها اذا ذبحتموها و هى الإبل و البقر و الغنم، «إلا ما یتْلى علیْکمْ» تحریمه فى قوله: «حرمتْ علیْکم الْمیْتة و الدم و لحْم الْخنْزیر» الآیة. و قیل «إلا ما یتْلى علیْکمْ» فى قوله: «یا أیها الذین آمنوا لا تقْتلوا الصیْد و أنْتمْ حرم». «فاجْتنبوا الرجْس من الْأوْثان» اى کونوا من عبادة الاوثان على جانب. و «منْ» هاهنا لتلخیص جنس من الاجناس لا للتبعیض، و المعنى فاجتنبوا الرجس الذى هو وثن، و انما سماها رجسا لانها فى وجوب اجتنابها کالرجس و لانهم کانوا یلطخون الاصنام بدم الاضاحى و هو نظیر قوله: «إنما الْمشْرکون نجس» و انما اراد به خبث الاعتقاد، و قیل تقدیره اجتنبوا الاوثان التى هى رجس، اى هى سبب رجس، و الرجس بمعنى الرجز و هو العذاب، «و اجْتنبوا قوْل الزور» یعنى الکذب و البهتان، و قیل شهادة الزور، روى ان النبى (ص) قام خطیبا فقال: «یا ایها الناس عدلت شهادة الزور بالشرک بالله»، ثم قرأ هذه الآیة. و قیل الزور هاهنا الشرک بالله عز و جل. قال الزجاج: الآیة تدل على انهم نهوا ان یحرموا ما حرم اصحاب الاوثان، نحو قولهم. ما فى بطون هذه الانعام خالصة لذکورنا و محرم على ازواجنا، و نحو تحریمهم البحیرة و السائبة.
فاعلمهم الله عز و جل ان الانعام محللة الا ما حرم الله منها. و نهاهم الله عن قول الزور، ان یقولوا هذه حلال و هذا حرام لیفتروا على الله الکذب.
«حنفاء لله» الحنفاء جمع حنیف، و الحنیف اسم لمتبع هذه الملة، و المسلم اسم سمى به ابرهیم نفسه و اهل دینه، و المعنى حنفاء لله على ملة ابرهیم مخلصین بالتلبیة، «غیْر مشْرکین به» لانهم کانوا یقولون لبیک لا شریک لک الا شریک هو لک تملکه و ما ملک. قال قتادة: کانوا فى الشرک یحجون و یحرمون البنات و الامهات و الاخوات و کانوا یسمون حنفاء، فنزلت، «حنفاء لله غیْر مشْرکین به» اى حجاجا لله مسلمین موحدین، یعنى من اشرک لا یکون حنیفا، «و منْ یشْرکْ بالله فکأنما خر من السماء» اى سقط من السماء، «فتخْطفه الطیْر»، قرأ اهل المدینة «فتخطفه الطیر» بفتح الخاء و الطاء مشدده الطاء، و الوجه انه تتخطفه بتائین، فحذف تاء التفعل لاجتماع التاءین، فبقى تخطفه، و قرأ الباقون فتخْطفه باسکان الخاء و فتح الطاء و تخفیفها، و الوجه انه مضارع خطف بکسر الطاء یخطف بفتحها و فیه لغتان: خطف یخطف. کعلم یعلم، و خطف یخطف کضرب یضرب، و الاول اعلى. و الخطف و الاختطاف و التخطف سلب الشیء بسرعة، «أوْ تهْوی به الریح فی مکان سحیق»، الهوى السقوط، و السحیق البعید. یقال سحق بالضم بعد، و سحق بالفتح ابعد، و سحق بالکسر هلک، و هذا مثل ضربه الله سبحانه للکافر شبه حاله حال من خر من السماء فکما لا یرجى لهذا الخار من السماء الحیاة، لا یرجى للمشرک الخلاص، و قیل شبه حاله حال من خر من السماء فان عاقبته الهلاک، اما ان یهلک قبل ان یصل الى الارض یتخطف الطیر ایاه، و اما ان یصل الى الارض فیتقطع، کذلک الکافر اما ان یعاجل بالعقوبة به قبل وصوله الى الآخرة، و اما ان یمهل حتى یهلک فى الآخرة قال الحسن: شبه اعمال الکفار بهذا الحال فى انها تذهب و تبطل فلا یقدرون على شیء منها.
«ذلک» یعنى الذى ذکرت من اجتناب الرجس و قول الزور و تعظیم شعائر الله.
«منْ تقْوى الْقلوب» اى من اخلاص القلوب. قال ابن عباس: شعائر الله، البدن و الهدى، و اصلها من الاشعار و هو اعلامها بوجاء المشقص فى سنامها حتى یسیل الدم، فیکون الدم شعارا لها او قلدت بلحاء الشجر او النعل لتعرف انها هدى و تعظیمها استسمانها و استحسانها.
«لکمْ فیها» اى فى البدن قبل تسمیتها للهدى منافع فى درها و نسلها و اصوافها و اوبارها و رکوب ظهرها، «إلى أجل مسمى» یعنى الى ان یسمیها و یشعرها و یوجبها هدیا، فاذا فعل ذلک لم یکن له شیء من منافعها، «ثم محلها» موضع نحرها «عند «الْبیْت الْعتیق» یرید ارض الحرم کلها کما قال فلا یقربوا المسجد الحرام، یعنى الحرم کله، و قیل معناه «لکمْ فیها» اى فى الهدایا منافع بعد ایجابها و تسمیتها هدایا بان ترکبوها و تشربوا البانها عند الحاجة، «إلى أجل مسمى» یعنى الى ان تنحروها.
روى ابو هریره ان رسول الله (ص) رأى رجلا یسوق بدنة فقال له: ارکبها فقال یا رسول الله انها بدنة، فقال ارکبها ویلک فى الثانیة و الثالثة.
و قال بعض المفسرین اراد بالشعائر مناسک الحج و مشاهد مکة و مواضع النسک. «لکمْ فیها منافع» یعنى بالتجارات و المعاملات فى الاسواق، «إلى أجل مسمى» یعنى الى وقت الخروج من مکة، و قیل «لکمْ فیها منافع» بالاجر و الثواب فى قضاء المناسک، «إلى أجل مسمى» اى على انقضاء ایام الحج. «ثم محلها إلى الْبیْت الْعتیق» اى محل الناس من احرامهم الى البیت العتیق ان یطوفوا طواف الزیارة یوم النحر.
«و لکل أمة» اى جماعة مومنة سلفت قبلکم، «جعلْنا منْسکا»، قرأ حمزة و الکسائى منسکا بکسر السین هاهنا و فى آخر السورة، اى مذبحا و هو موضع القربان و قرأ الآخرون منسکا بفتح السین على المصدر مثل المدخل و المخرج، اى اراقة الدماء و ذبح القرابین، «لیذْکروا اسْم الله على ما رزقهمْ منْ بهیمة الْأنْعام»، عند نحرها و ذبحها، سمیت بهیمة الانعام لانها لا یتکلم یعنى لاستبهامها عن الکلام، و قال بهیمة الانعام قید بالانعام لان من البهائم ما لیس من الانعام کالخیل و البغال و الحمیر لا یجوز ذبحها فى القرابین. «فإلهکمْ إله واحد» اى سموا على الذبائح اسم الله وحده فان الهکم واحد، «فله أسْلموا» انقادوا و اطیعوا و اسجدوا لوجهه و اذبحوا على اسمه.
«بشر الْمخْبتین» اى الخاشعین المتواضعین المطمئنین الى الله، و قیل هم المخلصون الرقیقة قلوبهم، و قیل هم الذین لا یظلمون و اذا ظلموا لم ینتصروا. «الذین إذا ذکر الله وجلتْ قلوبهمْ و الصابرین على ما أصابهمْ» من البلاء و المصائب، «و الْمقیمی الصلاة» اى المقیمین الصلاة فى اوقاتها و المتمین لها بوضوئها و رکوعها و سجودها، «و مما رزقْناهمْ ینْفقون» اى مما اعطینا هم من الاموال یخرجون الزکاة و یتصدقون، «و الْبدْن» جمع بدنة کخشبة و خشب، و اصله الضم ثم خفف، و قیل بادن و بدن کفاره و فره و اصلها من الضخامة. یقال بدن بدانة، اذا ضخم ضخامة، و البدن، الإبل. و قیل الإبل و البقر و لا یسم الغنم بدنة، «جعلْناها لکمْ منْ شعائر الله» جمع شعیرة و هى العلامة، اى هى علامة لطاعتکم، و قیل من شعائر الله. اى من معالم دین الله، «لکمْ فیها خیْر» اى لکم فى نحرها و ذبحها ثواب، و قیل فیها خیر من احتاج الى ظهرها رکب و ان احتاج الى لبنها شرب. «فاذْکروا اسْم الله علیْها» اى على نحرها. قال ابن عباس: هو ان یقول بسم الله و الله اکبر لا اله الا الله و الله اکبر. «صواف» اى قیاما على ثلث قوائم جمع صافة و هى التى صفت رجلیها واحدى یدیها و یده الیسرى معقولة فینحرها کذلک، عن زیاد بن جبیر قال رأیت ابن عمر اتى على رجل قد اناخ بدنة ینحرها قال ابعثها قیاما مقیدة سنة محمد (ص)، و قال مجاهد: الصواف اذا عقلت رجلها الیسرى و قامت على ثلث قوائم. و قرأ ابن مسعود صوافن و هى ان تعقل منها ید و تنحر على ثلث و هو مثل صواف، و قرأ ابى و الحسن و مجاهد صوافى بالیاى اى. صافیة خالصة لله عز و جل لا شریک له فیها، و قیل معنى صواف اى مصطفة واقعة بعضها الى جنب بعض فى صف واحد مدح الله عز و جل هذا الصف کما مدح صف القتال فى قوله. «إن الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله صفا» «فإذا وجبتْ جنوبها» اى سقطت بعد النحر فوقعت جنوبها على الارض، «فکلوا منْها» هذا توسیع و اذن، «و أطْعموا الْقانع و الْمعْتر» هذا ترغیب و امر، و القانع من القنوع و هو السوال، لیس من القناعة و منه قول الشاعر:
لمال المرء یصلحه فیغنى
مغافره اعف من القنوع
قال ابن عباس و سعید بن جبیر و الحسن و الکلبى: القانع الذى یسأل، و المعتر الذى یتعرض و لا یسأل، و قال المجاهد: القانع جارک و ان کان غنیا، و قیل القانع کالتابع و الخادم لاهل البیت، و قیل القانع الذى یأتیک سائلا و المعتر الذى ینتظر الهدیة. «کذلک» اى مثل ما وصفنا من نحرها قیاما، «سخرْناها لکمْ» نعمة منا لتتمکنوا من نحرها، «لعلکمْ تشْکرون» لکى تشکروا نعمتى.
«لنْ ینال الله لحومها و لا دماوها» و قال ابن عباس: کانوا فى الجاهلیة اذا ذبحوا القرابین لطخوا جدار الکعبة بدمائها قربة الى الله عز و جل فهم المسلمون بمثل ذلک فانزل الله: «لنْ ینال الله لحومها و لا دماوها». قرأ یعقوب وحده، لن تنال و لکن تناله بالتاء فیهما، و الوجه انه انث الفعل فیهما لتأنیث الفاعل، اما الاول و هو قوله: «لنْ ینال الله لحومها» فانها انث تنال لان فاعله جماعة و هى قوله: «لحومها»، و اما الثانى.
هو قوله: «یناله التقْوى» فانما انثه لان فاعله التقوى و هى مصدر مونث لکونه على فعلى، و قرأ الباقون بالیاى فیهما و الوجه ان تذکیر الفعل انما هو للفصل بین الفعل و فاعله، اما الاول فقد فصل بین الفعل منه و هو ینال و بین فاعله و هو اللحوم بلفظ الله و اکد التذکیر لان تأنیث اللحوم تأنیث جمع فیجوز تذکیره، و اما الثانى فقد فصل بین الفعل منه و بین فاعله بالهاء و هو ضمیر المفعول فى قوله: «یناله التقْوى»، و التأنیث فى الفاعلین غیر حقیقى فالامر فیه اسهل، و المعنى لن ینال الله النفع فیما امرکم به من ذبح البدن بل نفع ذلک راجع الیکم، و انما بصل الیه اخلاصکم و نیاتکم و مقاصدکم، و قال مقاتل: لن برفع الى الله لحومها و لا دماوها و لکن یرفع الله منکم الاعمال الصالحة و التقوى و الاخلاص و ما ارید به وجه الله نظیره قوله: «إلیْه یصْعد الْکلم الطیب».
«کذلک سخرها لکمْ» اعاد قوله: «کذلک سخرْناها لکمْ» لان الاول ایجاب الشکر و الثانی بیان ان التکبیر من الشکر لله، یعنى سخرها لکم «لتکبروا الله على ما هداکمْ»، یرید به التسمیة عند الذبح، و قیل یرید به التکبیر ایام التشریق، «و بشر الْمحْسنین» اى المطیعین لله بالجنة.